Moreel leiderschap en de kunst van de imperfectie

Hoe moraliteit versterkt wordt door beter met fouten om te gaan

‘Hoe zorg je ervoor dat je met het appél op waarden, niet belerend overkomt?’

Op verzoek van een CDA-kandidaat voor de Tweede Kamerverkiezingen ben ik in gesprek over moed, moraliteit en waarden.

Hij kijkt me nadenkend aan.

‘Ja, dat is wel een punt…’

In het maatschappelijk landschap speelt een interessante paradox. We willen graag een betrouwbare overheid, betrouwbare directies en toezichthouders, betrouwbare politici. Mede door wet- en regelgeving proberen we fouten en misstanden te voorkomen. Tegelijk is het vertrouwen in deze betrouwbaarheid vaak laag en wordt er op misstanden heftig gereageerd. Het heeft een angstcultuur gegenereerd waarin we ongewenst gedrag eerder in stand houden, dan het aanpakken.

De constatering dat wet- en regelgeving niet voldoende is, is onder meer door De Nederlandse Bank al gedaan. Toch is de primaire reactie bij een misstand: aanpassen en aanscherpen van de regels. En soms moet dat ook. Het is interessant om daarnaast eens te kijken naar deze angstcultuur en manieren om dat te doorbreken.

Wat is van invloed?

Uit angst voor represailles en de publieke schandpaal worden dilemma’s en fouten nu vaak zo lang mogelijk binnenskamers gehouden. In de hoop wellicht dat het zich daar oplost. Als het dan toch naar buiten komt is de verontwaardiging groot. A. Over het feit dat de fout is gemaakt. B. Over het feit dat het verborgen is gehouden.

Deze gang van zaken bevestigt het wantrouwen. De reactie bevestigt de angst van de betrokkenen. De les voor een volgende keer is: nog beter afschermen. Daar kun je wat van vinden, maar het is in feite voorspelbaar psychologisch gedrag.

Stel:

Je wilt een goede ouder zijn en zegt tegen je kind: ‘je mag alles zeggen. Ook als het een keer fout gaat. Wees vooral eerlijk!’

Als je kind dan al zo moedig, eerlijk en vol vertrouwen is, dat het een fout eerlijk toegeeft, hangt er buitengewoon veel af van je reactie als ouder, of hij of zij dit gedrag in de toekomst gaat herhalen.

Als je reageert door eerst te luisteren, door te vragen, te erkennen dat je kind last hiervan heeft, de consequenties (in alle ernst) te bespreken en deze op een goede manier samen op te pakken, heb je kans dat dit gewenste gedrag zich herhaalt. Je kind leert.

Als je kind eerlijk is en je reageert furieus, straffend en verwijtend, dan zal dit gedrag zich niet herhalen. Het lijkt logisch en dat is het ook.

Zou dit ook niet gelden voor de grote mensen wereld?

Een andere factor die meespeelt, is onze hang naar perfectie terwijl we weten dat deze niet bestaat. Beter omgaan met fouten, zelfs met misstanden, is lineair gebaat bij het besef dat elk mens, jijzelf ook, in staat is tot fouten en morele missers. We zijn biologisch gezien nu eenmaal in staat tot alles. Is dit vergoelijken? Nee, dit is de realiteit als uitgangspunt nemen.

Wat leert dit ons?

Het stimuleren van betrouwbaar bestuur, betrouwbare mensen is gebaat bij:

• Het besef dat we niet perfect zijn en fouten altijd gemaakt kunnen worden.
• De bereidheid je te realiseren dat jezelf net zo kwetsbaar bent als ieder ander
• Investeren in waardenbesef
• Dit waardenbesef actief en als groep onderhouden
• Dilemma’s en dreigende fouten vroegtijdig op de goede plaatsen bespreekbaar maken
• Als een goede ouder reageren op de confrontatie met fouten
• De betreffende de leerkans geven consequenties te ervaren op een manier die bijdraagt aan het leereffect
• Bij herhaling op herhaling of ernstige misstanden niet je eigen frustratie vertalen naar de publieke schandpaal (lees: social media, rondbazuinen, veroordelen), maar durven ingrijpen.

Is het hiermee een makkelijke opgave om beter om te gaan met moraliteit en fouten? Dat lijkt me een open deur. Verre van. Punt is alleen dat we elkaar nu gevangen houden in een hang naar perfectie die niet bestaat, in gevaarlijk risicomijdend gedrag en in toenemende frustraties. Die spiraal is ongewenst en ineffectief.

Moreel gedrag versterken door te erkennen dat we in staat zijn tot immoreel gedrag is omdenken. Omgaan met fouten als gezamenlijke verantwoordelijkheid zien eveneens. Daarom is belering nooit het antwoord. Dat wijst van je af. Het beste voorbeeld ben jezelf, met al je plussen en ook al je minnen.

Deze wijze van doen past in het systeemdenken, waarin alle onderdelen zich tot elkaar verhouden. Een systeem kan nooit veranderd worden door één individu. Tegelijk heeft elk individu invloed op het systeem. Ook hier geldt de wet van de grote getallen. Hoe meer individuen wijzer omgaan met zichzelf en met anderen, hoe wijzer het systeem wordt. En wijs is dus niet foutloos. Wijs is in staat tot leren.

In het licht van de deugden-ethiek is het bovenstaande onlosmakelijk onderdeel van moedig leiderschap. En dat is waar we wat meer van kunnen gebruiken.

Marinka Lipsius, oprichter van ML&P. Met Remco Claassen auteur van Factor MOED, durven kiezen en volharden in BV Nederland, Boom, 2016.

KENNISBANK ONDERWERPEN: ETHIEK, INTEGRITEIT, MOREEL KOMPAS